Arianizm to doktryna teologiczna, która odrzucała dogmat Trójcy Świętej, uznając pochodzenie Jezusa od Boga Ojca na zasadzie zrodzenia. Wpisywała się w nurt antytrynitaryzmu i została uznana przez Kościół Katolicki za herezję. Oprócz nowej interpretacji dogmatów Trójcy Św., arianie postulowali nowy sposób patrzenia na społeczeństwo.
Twórcą arianizmu był Ariusz. W Polsce, arian określano jako Bracia polscy. W tym artykule, opisani zostaną główni przedstawiciele tej filozofii.
Spis treści
Grzegorz Paweł z Brzezin
Grzegorz Paweł z Brzezin żył w latach 1525-1591. Propagował trydeizm, uznając że najwyżej w hierarchii jest Bóg Ojciec i postulując obniżenie rangi Chrystusa oraz Kościoła. Jezusa uznawał za człowieka, który dopiero po został podniesiony do rangi Boga. Inne tezy Grzegorza Pawła:
- dusza ludzka jest ożywiana podczas Sądu
- na świecie nieusuwalne zło – postawa separacji
- etycznie program bardzo dogmatyczny – do Kazania na Górze, na morzu zła tworzyć wyspy dobra
- społeczeństwo jest dobrowolną wspólnotą, demokratyczną, umoralnioną;
- przeciwstawienie Stary Testament – Nowy Testament
Szymon Budny
Szymon Budny żył w latach 1530-1593. Był działaczem obozu antytrynitarskiego na Litwie. Dokonał przekładu Nowego Testamentu w nowym duchu:
- Szymon Budny odmawia Chrystusowi boskiej natury
- bronił praw szlachty ariańskiej do urzędów, majątków i poddanych
- chciał karać za występki i czynnie odpierać napaść
- propagował lojalność wobec władzy (O urzędzie miecza używającym)
Marcin Czechowic
Marcin Czechowic żył w latach 1532-1613. Uznawał, że Chrystus jest ideałem, który należy naśladować wypierając się siebie. Wyznawał radykalną etykę, którą cechował:
- ascetyzm
- posłuszeństwo
- perfekcjonizm
- heroizm
- spokój
Filozofia Marcina Czechowica to również pesymizm. Uznawał, że w świecie jest nieusuwalne zło, które winniśmy dzielnie znosić i eliminować jedynie wewnętrzne.
Propagował zakaz pełnienia pewnych urzędów (np. używających miecza) i głosił konieczność reform w sferze politycznej:
- zniesienie poddaństwa chłopów
- wyrzeczenia się majątków
- równość stanów
- zakaz prowadzenia wojen
Marcin Czechowic nie uznawał dogmatu Świętej Trójcy, podwójnej natury Chrystusa i chrztu dzieci.
Główne dzieło: Rozmowy Chrystyjańskie – polemiki arianistów z katolikami i innymi sektami religijnymi.
Faust Socyn
Faust Socyn żył w latach 1539-1604, w Polsce przebywał od 1579. Podejmował polemikę z teologią katolicką. Uznawał, że posłannictwo Jezusa to odnowić człowieka i przybył po to, aby być dla nas wzorem. Główne dzieło to O Jezusie Chrystusie Zbawicielu.
Faust Socyn uznawał, że etyka jest niezbędnym warunkiem zbawienia, a prawa doktrynalne są mniej ważne. Główne tezy:
- skłonności do dobra/zła nie są wrodzone, lecz są rzeczą nawyku
- występował za wolnością i tolerancją religijną
- prawo moralne jest najważniejsze
- dosłowna interpretacja nauk Jezusa – sens w pracy i szacunku wobec innych
Filozofię Socyna cechował optymizm antropologiczny. Twierdził, że jesteśmy wolni i możemy odróżnić zło od dobra. Łaska to zaledwie pomoc i pewne uniezależnienie od Boga, ale główna odpowiedzialność spoczywa na człowieku.
Warunkiem odrodzenia człowieka miało być przestrzeganie praw i życie godne. Wola ma pobudzać do moralnej egzystencji, a rozum wskazywać, co złe. W człowieku toczy się ciągła walka dobra ze złem. Socyn chciał pobudzać zasoby perfekcjonistyczne oraz cnoty kardynalne:
- cierpliwość
- umiarkowanie
- miłość bliźniego,
Sprzeciwiał się karze śmierci –uznawał, że nie należy się mścić i lepiej leczyć. Podobnie występował przeciwko wojnie. Cechowała go wiara w postęp moralny jednostek i społeczeństw.
Myśl Socynjańską podchwycili:
- Samuel Przypkowski
- Jan Crel
- Andrzej Wiszowaty (1608-1678, wnuk Socyna; O religii zgodnej z rozumem, czyli traktat o posługiwaniu się sądem rozumu także w sprawach teologicznych i religijnych; podkreśla znaczenie pracy; etyka wzorców osobowych – Chrystus, ale też Sokrates, Heraklit, Platon).
Sebastian Petrycy z Pilzna
Sebastian Petrycy z Pilzna żył w latach 1554-1620. Wiek XVII był w Polsce nieszczególnie przyjazny dla przedstawicieli antytrynitaryzmu. W 1658 nastąpiło wygnanie arian. W filozofii królowała scholastyka, następowało zaniżenie poziomu i myślenie schematyczne, a także opór wobec tego, co działo się w Europie. Z tym wszystkim mierzył się Sebastian Petrycy z Pilzna.
Pisywał „przestrogi” i „przydatki” na marginesie dzieł z filozofii praktycznej Arystotelesa – analizy ustroju ówczesnej Polski. Sebastian Petrycy był zwolennikiem empiryzmu. Podkreślał rolę zmysłów i indukcji, ale ważna z jego perspektywy była również dedukcja.
Optował za silną władzą centralną. Przedstawiał krytykę samowoli szlacheckiej, uznając, że prawdziwa wolność wyraża się w poszanowaniu prawa.