Relatywizm, to relatywność różnych aspektów ludzkiego wartościowania, wobec różnych instancji (z kulturą na czele). To względność i subiektywność, rozumiana jako subiektywność pewnej wspólnoty (wewnątrz wspólnoty to obiektywne). Relatywizm zaprzecza istnieniu obiektywnych kryteriów dobra, piękna, prawdy – są one kulturowo i historycznie zmienne. Zrodził się na skutek zderzenia różnych kultur.
Prekursor relatywizmu to Vico (XVI/XVII), filozof włoski, uznawał iż ludzie postrzegają rzeczywistość różnie, zależnie od miejsca, epoki. Tworzą własny świat, który jest opisywany przez historię. Historia różni się od pozostałych nauk Dziś relatywizm to urzędowa idea antropologii kulturowej.
Przeciwieństwa relatywizmu to absolutyzm (prawda, piękno, dobro stanowią niezależne od subiektywnych nastawień jakości; są niezmienne, stałe, obiektywne sposoby kategoryzowania rzeczywistości) i uniwersalizm (wartości są uniwersalne, powszechne, ponad kulturowe).
Spis treści
Relatywizm kulturowy
Relatywizm kulturowy (percepcyjno-konceptualny) jest nadrzędnym typem relatywizmu. Głosi iż nasze sposoby widzenia, postrzegania rzeczywistości są kulturowo względne.
Kultura to zespół powszechnie respektowanych przekonań dotyczących natury rzeczywistości i sposobów jej wartościowania; to rzeczywistość myślowa, różna od fizycznej. Schematy w naszym umyśle to część kultury wspólna ludziom ze wspólnej kultury. Konsekwencja – ludzie widzą w świecie tylko to, co pozwala dostrzec im kultura, na co pozwalają owe schematy; inna kultura daje inny świat.
Ludzie nie widzą w świecie tego samego – stanowisko to zostało ugruntowane przez psychologię postaci (gestalt) – umysł ludzki nie jest jedynie biernym odbiorca lecz kreatorem. Widzimy świat zgodnie ze strukturą, która w nas tkwi; nikt nie patrzy na świat nieuprzedzonym okiem. Prowadzono badania np. w kwestii partycypowania kolorów. Prócz wyposażenia biologicznego ważne okazuję się też wyposażenie kulturowe.
Innym przykładem relatywizmu kulturowego, jest relatywizm językowy. Na przykład teza Sapira-Whorfa.
Relatywizm ontologiczny
Względność ontologicznego wyposażenia świata wobec założeń teoretycznych i kulturowych.
Relatywizm racjonalności
Nie ma jednej uniwersalnej racjonalności, jej ponadkulturowego kryterium, to rzecz wewnątrzkulturowa. To przeciwieństwo przekonania o uniwersalnej racjonalności (bliskiego naukowcom europejskim) – podporządkowanie myśli prawom logiki, myśl która owych praw nie honoruje nie jest uznawana za racjonalną. Według relatywizmu w każdej kulturze pewien typ racjonalności np. racjonalności magii.
Głównym kryterium danej racjonalności fakt czy danej kulturze zapewnia ona przetrwanie (nie jest tu argumentem uniwersalność).
Relatywizm prawdy
To co jest prawdą na gruncie jednej kultury, nie musi być prawdą na gruncie innej. Prawdę relatywizujemy do pewnego kryterium, nie ma prawdy absolutnej, uwzględniamy przekonania. To opozycja wobec antyrelatywizmu postrzegającego naukę jako dialog z naturą (bliskie przyrodoznawstwu). Sceptycy – prawda to nie gra człowiek/świat, a gra między ludźmi (to podejście relatywistyczno – konstruktywistyczne).
Relatywizm etyczny
Wiąże się z pytaniem czy wartości, normy są uniwersalne – nie ma zgody co do tego co dobra i złe; wartości etyczne są warunkowane przez kontekst kulturowy. To kontra wobec typowego dla każdej kultury uniwersalizmu wartości i norm etycznych.
Relatywizm estetyczny
Czy to co nam się podoba musi podobać się na całym świecie? Zaprzeczają temu osiągnięcia antropologii, historii sztuki. W sztuce panują odmienne standardy. Sztuka to często forma religii.
Relatywizm powoduje kłopoty filozoficzne. Uwrażliwienie na te kwestie zawdzięczamy antropologom kulturowym – szkoła Franza Boasa (prekursor strukturalizmu w językoznawstwie), Ruth Benedict („Wzorce kultury”, Chryzantema i miecz”), Melville Herskovits, Sapir, Whorf. W filozofii relatywizm został wyklęty. Łaskawie podchodzą doń Feyerabend, Kuhn, Fleck, Rorty, Quine.
Etnocentryzm
Etnocentryzm – punkt widzenia, w którym grupa własna stanowi centrum świata, a wszystko dookoła jest oceniane i klasyfikowane w odniesieniu do niej (William Sammer, 1906). Uważa się go za odmianę relatywizmu.
W pewnych odmianach relatywizmu dochodzi do sytuacji, że wszystko staje się tak samo dobre, brak kryteriów – takiemu podejściu przeczy etnocentryzm czyniąc swoja grupę punktem odniesienia do owych wartościowań. To punkt widzenia zgodnie z którym należy przedkładać własny sposób życia ponad wszelkie inne. Rozróżnić możemy etnocentryzm życzliwy (mój sposób życia jest najlepszy, a ktoś kto go nie realizuje jest gorszy ode mnie np. głupi – mamy tu do czynienia wyłącznie z oceną) oraz etnocentryzm wojujący (mój sposób życia jest najlepszy i wszyscy powinni go realizować – dąży się do zuniwersalizowania sposobów życia).
Trzecie stanowisko określić możemy mianem etnocentryzmu opisowo-neutralnego. Nie wiem czy mój sposób życia jest najlepszy, ale wiem, że nie mogę wyjść poza właściwy dla mojej grupy sposób widzenia i wartościowania świata. Zdaje się to być rozsądnym rozwiązanie problemu relatywizmu. Konsekwencja takiego podejścia np. w sprawach etyki: nie sposób wyzbyć się w ocenach obcych kultur naszego punktu widzenia, jesteśmy zanurzeni w pewnej kulturze i skazani na etnocentryzm, nie unikniemy wartościowań, nie dany nam boski punkt widzenia.