Pragmatyzm to współczesny kierunek filozoficzny. Ukształtowany pod koniec XIX wieku w Stanach Zjednoczonych, wywodzi się z angielskiego empiryzmu. Pragmatyzm koncentruje się na teorii prawdy, teorii znaczenia a także zagadnieniach metodologicznych. Propaguje praktyczny sposób myślenia i działania oraz metody krytycznego rozsądku i nauk doświadczalnych. Jako kryterium prawdy uznaje użyteczność, a doświadczenie pojmuje jako proces przystosowawczego współoddziaływania organizmu i rzeczywistości. Nurt wywarł duży wpływ na współczesną filozofię, a także psychologię, pedagogikę i socjologię.
Główni przedstawiciele pragmatyzmu to:
- Charles Sanders Peirce – sformułował jego główne zasady.
- William James – główny popularyzator nurtu.
- John Dewey – przekształcił pragmatyzm w rozbudowany system filozoficzny.
Myśl będąca czynnością praktyczną ujmuje zjawiska rzeczywistości w ich związku z potrzebami życia, poznaje je od razu jako dobre lub złe, użyteczne lub bezwartościowe z punktu widzenia życia, przyjemne lub przykre, natomiast nie ogląda ich nigdy w sposób obojętny, nie zainteresowany – Hanna Baczyńska-Garewicz [w: „Czym jest pragmatyzm”]
Spis treści
Charles S. Pierce
Charles S. Pierce (1839-1914) jest uznawany za ojca nowoczesnej semiotyki. Pozostawił po sobie ogromną ilość rękopisów, pisał jednak w sposób trudny w odbiorze.
Główne tezy myśli Ch. Pierce-a:
- Wszelkie poznanie jest symbolicznie zakotwiczone – nie ma poznania bez znaków. Nasza myśl jest znakowa, nie ma myśli poza znakami. Sprzeciw przeciw źródłowej oczywistości poznania.
- Triadyczna teoria znaku – istnieją: przedmiot, znak odnoszący się do tego przedmiotu i znak odnoszący się do znaku. Myślenie to interpretacja znaków przez inne znaki (ciągłość myślenia). Nie można zinterpretować znaku bez odnoszenia się do innego znaku. Cała wiedza ma charakter znakowy, a interpretacja to obiektywny proces zachodzący w sferze znaku.
Charles Pierce to antypsychologista – istnieje obiektywne królestwo myśli wypełnione znakami. Znak zawsze stanowi część systemu znaków. Interpretowanie się wzajemne znaków ma za cel działanie. Każda myśl powinna doprowadzić do dyrektywy praktycznej.
Znaczenie znaku to suma konsekwencji praktycznych jakie wynikają z tego znaku, jakie on niesie ze sobą (np. znaczeniem sygnalizacji drogowej jest regulowanie ruchu drogowego). O prawdzie danego poznania można mówić dopiero na koniec danego procesu badawczego (proces badawczy rozumiał to w sensie klasycznym). Problem – kiedy wiemy, że proces badawczy się zakończył? Nasza myśl i poznanie mają konsekwencje praktyczne i to one decydują o wartości tych myśli i poznania.
William James
William James (1842-1910) znany jest głównie jako psycholog. Miał talent do pisania w zrozumiały sposób – dzięki niemu pragmatyzm stał się znaczącym elementem kultury amerykańskiej. W duchu pragmatyzmu powiązał poznanie z działaniem, uznając iż myśl jest wtórna wobec działania. Najpierw jest interes, a później myśl która go oddaje. Aby wyjaśnić znaczenie myśli trzeba określić działanie, które jest ona zdolna wywołać. Możemy mieć różne myśli, które prowadzą do tego samego działania – w znaczeniu tych myśli nie ma różnic. Czy można sprowadzić wszelkie różnice do praktycznych?
Tezy Williama James-a:
- Znaczenie związane jest z działaniem.
- Świadomość ma charakter ciągły.
- Prawdą jest to, w co bardziej opłaca się nam wierzyć.
Prawda jest rzeczą z tego świata, w sposób naturalny wynika z naszych przekonań. Ten sąd uznajemy za prawdziwy, który lepiej wiąże się z innymi sądami.
Prawda = sądy koherentne + sądy pożyteczne.
Jednostka nie przyjmie sądu za prawdziwy, jeśli nie jest spójny z innymi sądami (koherencja psychiczna). Opłacalność wiąże się z użytecznością, przy czym nie chodzi tu o pojedynczy sąd, lecz o opłacalność całego zespołu sądów. Użyteczność musi być postrzegana z punktu widzenia koherencji.
Nie ma sensu mówić o poznaniu jako o czymś abstrakcyjnym. Sądy są prawdziwe w świetle naszej praktyki, naszych dążeń. Koncepcję prawdy należy ujmować w kontekście całego pragmatyzmu. Instancją rozstrzygającą o prawdziwości nie jest świat, lecz podmiot (ta myśl James-a była sprzeczna z poglądami Pierc-a).
Świat jest zawsze światem ludzkim, w którym realizujemy pewne cele. Prawda jest rzeczą stwarzaną, a nie odkrywaną. Jako środek do osiągnięcia celów jest zmienna, dynamiczna. Teorie naukowe to instrumenty poznania. James nie wierzy w bezinteresowność poznania. Łączy prawdę z dobrem – służy ludzkiemu działaniu. Podział na fakty i wartości nie ma sensu. Poznanie jest przesiąknięte naszymi pragnieniami, wartościami. Nie ma poznania bez wartości.
Nie jest możliwe kontemplacyjne poznanie świata (tu ponownie spór z Pierc-em – ten traktował poznanie jako kontemplacje, nie sądził że poznajemy jedynie w sposób praktyczny; zarzucał Jamesowi wulgaryzację pragmatyzmu). Wartości decydują o epistemologii. Wiedza o bogu jest pewną formą uzasadnionych przekonań. Religii nie można zignorować. Wiarę też można określać jako poznanie (sprzeczne z neopozytywizmem). James nie był scjentystą.
Myślimy całościami – umysł nie dzieli się na fragmenty. Próbował udowodnić istnienie strumienia świadomości. To teza skierowana przeciw asocjacjonizmowi Locke’a, Hume’a (otrzymujemy pojedyncze wrażenia od świata, które to umysł przez skojarzenia czyli asocjacje wiąże w całość).
John Dewey
John Dewey (1859-1952) był najsławniejszym propagatorem pragmatyzmu. To człowiek instytucja, który determinował myśl amerykańską przez większość swojego życia. Jego filozofia oraz on sam zostały zapomniane wraz z przybyciem emigrantów z Koła Wiedeńskiego. Uważał myśl za formę działania powołaną przez potrzeby organizmu, czyli myślenie uznawał za funkcję organizmu.
Poznanie to reakcja organizmu na zmiany w otoczeniu. Podstawową funkcją organizmu jest przetrwanie, a myśl nie jest kopią świata (antykontemplatyzm). Myślimy to, co służy naszym potrzebom.
Dewey zwraca uwagę na wymiar społeczny poznania: poznanie jest użyteczne w kategoriach społecznych, bo człowiek poznaje tak dla siebie, jak i dla wspólnoty. Skonstruował model szkoły amerykańskiej jako instytucji społecznej, która nie powinna być wyizolowana. Wychowywani ludzie służyć będą społeczeństwu. Nauczanie winno być połączone z praktyką. Z punktu widzenia pragmatyzmu, istotna jest nauka życia we wspólnocie, stąd też propagowane były przez Dewey-a wartości prosolidarnościowe.
Etyka – wartościowe jest to, czego ludzie pragną; wartość jest powiązana z praktyką. Uznajemy podzielone pragnienia – nie ma wartości absolutnych i powszechnie ważnych (pochwała pluralizmu). Człowiek to byt wspólnotowy, nie powinien być rozpatrywany jako jednostka. Cel: to czego chce jednostka chce i wspólnota, a to czego chce wspólnota chce i jednostka. Powód sukcesu Dewey’a to fakt, iż wyraził jak powinno wyglądać idealne życie zdaniem Amerykanów.
Pragmatyzm – podsumowanie
Główne tezy:
- praktycyzm,
- koncepcja prawdy jako użyteczności,
- niechęć do podziału na fakty i wartości (bez wartości, przekonań, interesów nie ma poznania),
- połączenie antysceptycyzmu z fallibilizmem (każdy sąd może okazać się fałszywy, nie ma nic pewnego, mamy jedynie sądy prawdopodobne; nie możemy jednak poddać w wątpliwość wszystkiego – sceptycyzm winien być jedynie lokalny nie globalny).
Późną odmianę pragmatyzmu stanowi instrumentalizm. Inspiracje z niego czerpie operacjonizm.
Kontynuatorzy: G. Mead, C.I. Lewis, E. Nagl, Ch. Morris.
Neopragmatyści: Richard Rorty, Hilary Putnam, Davidson, Quine.