Każda cywilizacja, niezależnie od tego, na jakiej szerokości geograficznej, ani w jakim okresie historycznym byłaby umiejscowiona, wytwarza pewne wzorce postrzegania świata oraz pojmowania zachodzących w nim zjawisk. Wzorce te stają się obligujące dla zdecydowanej większości społeczeństwa, wpływają na życie jednostek, wytyczają granice normalności poglądów i zachowań. To właśnie jest paradygmat.
Spis treści
Thomas Samuel Kuhn i teoria paradygmatu naukowego
Thomas Samuel Kuhn to żyjący w latach 1922-1996 fizyk i filozof nauki, profesor University of California. W swym dziele „Struktura rewolucji naukowych” (1962) przedstawił teorię paradygmatu naukowego. Terminem tym oznaczył wzorcową teorię o zasadniczym znaczeniu dla danej dziedziny życia.
Samo słowo paradygmat, pochodzi od greckiego paradigma i oznacza w dosłownym znaczeniu przykład, wzór. Według Kuhn-a, istnienie paradygmatu umożliwia badaczom określonej dziedziny przyjęcie założeń uznanych za pewne i skupienie się na rozwiązywaniu bardziej konkretnych problemów. Ma on dostarczać założeń i kryteriów interpretacyjnych, które umożliwiają analizę oraz ocenę wyników badań naukowych.
Paradygmat to podstawowy wzorzec nauki właściwy dla danego okresu, akceptowany przez społeczności naukowe danego czasu i przyjmowanego powszechnie w danej fazie nauki.
Ludwik Fleck i rozumienie paradygmatu
Inne, bardziej radykalne rozumienie paradygmatu występuje w twierdzeniach Ludwika Flecka. Kładzie on akcent na podmiotową stronę poznania, mówi o grupowym sposobie myślenia. W jego ramach wyróżnia styl myślowy, stanowiący swoisty odpowiednik paradygmatu oraz kolektyw myślowy, czyli społeczność zapewniającą stosowanie się do zaleceń paradygmatu.
Styl myślowy – właściwy dla danego kolektywu myślowego – stanowi jak gdyby ukryty, nie uświadamiany sobie przez ten kolektyw, wymiar poznania. Jest on rodzajem formy, która z góry organizuje sposób postrzegania i wartościowania analizowanych zjawisk. Ponieważ ta forma jest taka sama dla wszystkich badaczy przynależnych do danego kolektywu myślowego, nic więc dziwnego, że może być ona dla nich nawet nie dostrzegalna.
Paradygmat w nauce
Ze względu na kluczową rolę nauki w kulturze i życiu społecznym, każdy jej wzorzec musi się wiązać nierozerwalnie z szeroko rozumianym wzorcem cywilizacyjnym z którego się wywodzi. W miarę postępu ludzkiej wiedzy, trudno przesądzać o kierunkach tej wzajemnej zależności. Z jednej strony dany wzorzec nauki wyznacza kierunki rozwoju cywilizacji, ale z drugiej sam jest uwikłany w podstawowe wartości kultury.
To kultura decyduje co jest warte zbadania. Jeśli mówi się o paradygmacie cywilizacyjnym należy pamiętać o analogiczności, czy nawet tożsamości podstawowych założeń wyznaczających kulturę i naukę.
Pojęcie paradygmatu dotyczy kwestii socjologicznych, gdyż tradycja uprawiania nauki, czy to w ogóle, czy w poszczególnych dyscyplinach i specjalnościach, nawet jeśli jej inicjatorem jest genialny nowator jak Kopernik czy Galileusz, stanowi własność grupową i funkcjonować może jako tradycja wyłącznie wówczas, gdy jest zbiorowo akceptowana.
Podobnie sprawa wygląda z jej łamaniem, bowiem zakwestionowanie i odrzucenie paradygmatu może się stać faktem historycznie znaczącym, tylko gdy wykracza poza akces indywidualny.
Co to jest paradygmat naukowy?
Paradygmat to zespół charakterystycznych przekonań i uprzedzeń wspólnoty badaczy, jej robocze „instrumentarium”, który stanowi historycznie zmienny dogmat, umożliwiający szybki postęp, nie wracanie do kwestii już raz ustalonych, rozwiązywanie na jego gruncie kolejno pojawiających się nowych zagadek. Dzięki jego istnieniu i na jego podstawie dokonuje się kumulacja wiedzy, postęp.
To paradygmat i oparta na jego uznaniu „normalna” działalność badawcza, której większość uczonych poświęca swój cały czas i talent, wyznacza tradycję badań i sposób oceny wyników. Tradycja ta przekazywana w toku kształcenia, utrwalona w literaturze (szczególnie w podręcznikach) przenika do kręgów społeczności „nienaukowej”, przez co znacząco wpływa na wygląd danej cywilizacji.
Wszelkie podręczniki przedstawiają zazwyczaj rozwiązania konkretnych problemów, które społeczność przyjęła jako paradygmaty. Na etapie kształcenia od ucznia bądź studenta wymaga się samodzielnego rozwiązywania zagadnień bardzo zbliżonych pod względem treści i metody do tych, które przyswoił sobie zapoznając się z podręcznikiem. Doprowadza to do rozpowszechniania wiedzy zgodnej z ogólnie panującym paradygmatem, wpływa na zachowania i poglądy wszystkich ludzi.
Zmiana paradygmatu
Ogólny wzorzec nauki, wraz z założeniami filozoficznymi stanowiącymi jego zręby, może w wyniku różnorakich przełomów i rewolucji ulegać zmianie. Oznacza to gruntowne, o wielorakich konsekwencjach światopoglądowych, przewartościowanie lub odrzucenie dotychczasowych założeń podstawowych, a następnie sformułowanie nowych, na których ma się odtąd opierać poznanie.
Paradygmat funkcjonuje do czasu, gdy wskutek kryzysu, to jest uporczywej niemożności rozwiązania jakiegoś problemu zgodnie z jego założeniami, zostaje odrzucony, zastąpiony innym, niewspółmiernym ze swym poprzednikiem.
Zmiana paradygmatu, to głębokie przeobrażenie zachodzące w sposobie myślenia i postrzegania oraz w wartościach, które w sumie tworzą pewną szczególną wizję rzeczywistości. Z uwagi na umieszczenie społeczności naukowych w szerszym środowisku społecznym, w którym działają i z którego wywodzą się jej członkowie, wzorce nauki muszą być wrażliwe na społeczne, ekonomiczne, religijne czy też filozoficzne oddziaływanie środowiska w którym się one dokonują.
Jak już wspomniano, związki pomiędzy nauką a zachowaniem społeczności danego okresu są dwustronne, przy czym wg Kuhn’a ewolucja nauk rozwiniętych jest bardziej (co nie znaczy, że całkowicie) oddzielona od wpływów środowiska społecznego niż np. medycyna, inżynieria czy prawo.
Konsekwencje zmiany paradygmatu
Przynależny danej wspólnocie kolektywny styl myślowy (paradygmat) otrzymuje społeczne wzmocnienie, które staje się udziałem wszystkich społecznych struktur i podlega przez wiele pokoleń samodzielnemu rozwojowi. Staje się przymusem dla jednostki, określa to, „co nie może być inaczej pomyślane”.
Całe epoki żyją potem w warunkach określonego przymusu myślowego, palą odmiennie myślących, którzy nie podzielają kolektywnego nastroju, uważani są przez kolektyw za przestępców. Trwa to tak długo, aż nie dojdzie do zmiany nastroju, stylu myślenia i oceny. Coś jednak pozostaje na zawsze z każdego paradygmatu.
Po pierwsze: małe społeczności, które zachowują niezmieniony stary styl. Dzisiaj żyją jeszcze astrolodzy i magowie, dziwacy, którzy przyłączają się do niższych, niewykształconych warstw społecznych, lub – z powodu braku wspólnego z nimi nastroju – stają się szarlatanami.
Po drugie, w każdym stylu myślenia znajdują się zawsze ślady wielu elementów historyczno-rozwojowych, pochodzących z innego stylu. Prawdopodobnie tworzy się tylko bardzo mało nowych pojęć, które nie miałyby jakiegokolwiek powiązania z wcześniejszymi stylami myślowymi. Najczęściej zmienia się tylko ich zabarwienie – tak jak naukowe pojęcie siły wywodzi się z potocznego pojęcia siły.
Raz ustalony paradygmat staje się punktem wyjścia zamkniętego, lecz rozbudowanego systemu przekonań o ogromnej nieraz trwałości, który stawia opór wszystkiemu, co mu przeczy. Zdanie „ktoś poznaje coś” zawsze wymaga uzupełnienia np. „zgodnie z określonym stanem wiedzy”, lub lepiej: „jako członek określonego środowiska kulturowego”. Można to również ująć tak jak Ludwik Fleck, czyli „w pewnym określonym stylu myślenia, w określonym kolektywie myślowym”.
Historyczne zmiany paradygmatów
Historia ludzkości obfituje w liczne przykłady zmiany paradygmatu, z których wymienię tutaj przemianę światopoglądową jaka nastąpiła w trakcie XVI i XVII wieku. W latach 1500-1700 nastąpił ogromny przełom w sposobie przedstawiania świata i myślenia ludzi, który doprowadził do ustalenia nowego paradygmatu, dominującego w naszej kulturze przez trzy kolejne stulecia. Przyczynił się on do ukształtowania nowożytnego społeczeństwa Zachodu, a także w znaczący sposób wpłynął na resztę świata. Paradygmat ten obejmuje szereg idei i wartości diametralnie różniących się od idei i wartości średniowiecza.
Światopogląd panujący do roku 1500 w Europie oraz w większości innych cywilizacji miał charakter organiczny. Ludzie żyli w małych, zwartych społecznościach i odbierali przyrodę w kategoriach stosunków organicznych nacechowanych wzajemną zależnością zjawisk duchowych i materialnych oraz podporządkowaniem potrzeb jednostki potrzebom całej społeczności.
Ramy naukowe światopoglądu opierały się na dwóch autorytetach, którymi byli Arystoteles i Kościół. Nauka średniowieczna opierała się jednocześnie na rozumie i wierze, a jej głównym celem było zrozumienie znaczenia i sensu rzeczy, nie zaś ich przewidywanie czy kontrola. Szukając ukrytego sensu różnych zjawisk przyrody, uczeni średniowieczni uważali pytania dotyczące Boga, duszy ludzkiej i etyki za najważniejsze ze wszystkich. Taki schemat uprawiania nauki, a co za tym idzie pojmowania świata, panował w niekwestionowany sposób przez całe średniowiecze.
Era Rewolucji Naukowej
W latach 1500-1700, nazywanych Erą Rewolucji Naukowej, nastąpiła radykalna zmiana światopoglądu, kiedy to koncepcję organicznego, żywego i duchowego wszechświata zastąpiło pojmowanie świata jako maszyny.
Doprowadziły do tego rewolucyjne zmiany w fizyce i astronomii, odkrycie nowej metody badawczej, opartej na matematycznym zapisie przyrody oraz analitycznej metodzie rozumowania Kartezjusza. Powszechnie panującym paradygmatem stał się od tego czasu mechaniczny obraz przyrody, możliwość wytłumaczenia wszystkiego w kategoriach układu i ruchu poszczególnych części. Przyświecał on wszystkim obserwacjom naukowym, przez co znacząco wpływał na rozwój cywilizacji ludzkiej. Celem nauki stało się wówczas ujarzmienie przyrody, a wiedza naukowa służyła do tego, by „stać się panami i władcami przyrody”.
W miarę postępu naukowego znikło wcześniejsze wyobrażenie Ziemi jako matki-karmicielki. Dokładny opis wszystkich zjawisk przyrody jedynie za pomocą systemu zasad mechanicznych starano się osiągnąć metodą myślenia analitycznego. Polega ono na rozbiciu myśli i problemów na części, a następnie ułożeniu ich w porządku logicznym. Był to znaczący krok naprzód, który pchnął nowoczesną myśl naukową i doprowadził do rozwoju teorii naukowych oraz realizacji skomplikowanych przedsięwzięć technologicznych.
Nowy paradygmat
Według nowego paradygmatu, świat materialny był maszyną. Materia nie miała dla niego ani celu, ani życia czy duchowości. Przyrodą rządziły prawa mechaniki; wszystko w świecie materialnym można było wytłumaczyć w kategoriach układu i ruchu poszczególnych części. Ten mechaniczny obraz przyrody, zapoczątkowany przez Kartrezjusza, stał się w następnych wiekach powszechnie panującym paradygmatem nauki.
Przyświecał on wszystkim obserwacjom naukowymi i na jego podstawie opierano wszystkie teorie dotyczące zjawisk przyrody aż do wieku XX, kiedy fizyka zaczęła wprowadzać ogromne zmiany. Kartezjusz stworzył ogólne ramy myśli naukowej, stworzył teorię przyrody jako doskonałej maszyny, którą rządzą ścisłe reguły matematyczne. Wyznaczony został nowy paradygmat, który poprzez naukę zaczął wpływać na życie całych społeczeństw.
Zmiany paradygmatów powodują nowe widzenie całego pola badań, jego restrukturalizację i reinterpretację uznanych dotąd faktów, które stają się czymś innym niż były. W wyniku zmiany badacze, a wraz z nimi całe społeczeństwo, znajduje się nowym świecie, który musi na nowo odkrywać.
Ten nowy świat nie całkiem jest porównywalny ze starym, nie koresponduje z nim i musi być na nowo uporządkowany zgodnie z przyjętymi w wyniku rewolucji założeniami teoretycznymi.
Paradygmat to kategoria wprowadzona, aby z jednej strony zdać sobie sprawę z istnienia związków pomiędzy rozwojem nauki a innymi dziedzinami aktywności ludzkiej, z drugiej zaś aby wytłumaczyć zjawiska zerwania tradycji, rewolucji w sposobie pojmowania świata. Zmiana paradygmatu to globalna przemiana ludzkiego widzenia przyrody, następująca zwykle, jak to określił Herbert Butterfield, w wyniku „przyjęcia w danym momencie odmiennej postawy myślowej”.
Bibliografia:
- Fritjof Capra, „Punkt zwrotny”, Warszawa 1987
- Ludwik Fleck, „Powstanie i rozwój faktu naukowego”, Lublin 1986
- Thomas S. Kuhn, „Dwa bieguny”, Warszawa 1985
- „W poszukiwaniu paradygmatu”, praca zbiorowa, Poznań 1991
- A. Wyka, przedmowa do pracy: F. Capra „Punkt Zwrotny”, Warszawa 1987
- S. Abramowski, posłowie do pracy: T. S. Kuhn, „Dwa bieguny”, Warszawa 1985