Konwencjonalizm (łac. conventionalis, umowny) to kierunek filozoficzny powstały w metodologii przyrodoznawstwa na przełomie XIX i XX w. Według konwencjonalizmu wszelkie twierdzenia i teorie naukowe mają charakter umowny (są konwencjami). Ich zadaniem jest spełnianie postulatów ekonomii myślenia, wygody i prostoty w postępowaniu naukowym lub realizowanie wartości estetycznych, nie zaś ze względu na kryterium zgodności (prawdziwości).
W etyce, konwencjonalizm prowadzi do relatywizmu bądź subiektywizmu aksjologicznego. Podobnie w logice i epistemologii.
Tezy konwencjonalizmu
Sądy teorii matematycznych i przyrodniczych są konwencjami. Teorie matematyczne i naukowe nie są obrazami realnego świata lecz jedynie użytecznymi narzędziami (było to kontrowersyjne dla pozytywistów, którzy opowiadali się za wiernym odbiciem rzeczywistości w teorii). Te, a nie inne teorie, także fizyczne wybieramy ze względu na wygodę, prostotę i elegancję.
Wszystkie zdania są teoretyczne – Ludwik Fleck (potem Karl Popper)
Nie ma czystych niezakłóconych obserwacji – cały język nauki, zdania teorii zawierają sądy teoretyczne. Na przykład przy zdaniu „kamień spada”, musimy mieć teorię spadania oraz wiedzieć, co to kamień. To jedynie nasz zdrowy rozsądek ukrywa swą teoretyczność (dla pozytywistów zdanie to jest bez teorii, daje jedynie sprawozdanie z czystego faktu; dla neopozytywistów to zdanie protokolarne).
Nie są możliwe eksperymenty rozstrzygające (krzyżowe). Nie można określić teorii w wyniku eksperymentu, gdyż nie można przeprowadzić eksperymentu neutralnego. Każdy zawiera teorię (naukowcy traktują eksperymenty jako niezależne teoretycznie) – brak neutralnej bazy teoretycznej, wszystko nasycone jest już teorią i stąd natura nie może rozstrzygnąć, która teoria jest prawdziwa, a która fałszywa. Przy wyborze teorii nie możemy kierować się jej zgodnością ze światem. Zgodna winna być teoria z teorią – upada tu mit przyrodoznawstwa jako czegoś, co ma kontakt z rzeczywistością; między naukami humanistycznymi i technicznymi nie ma różnicy esencjalnej.
Oprócz tego, konwencjonalizm wysuwał następujące tezy:
- Nie ma czystych zdań sprawozdawczych, opisujących nagie fakty. Nie ma surowych, czystych danych – antypozytywizm.
- Atak na indukcjonizm – nie można kolekcjonować surowych faktów i tworzyć z nich teorii. To błąd: zanim rozpoznano kruki musiano już wiedzieć, co to kruk – potwierdza się już założoną teorię jako prawdziwą. Nic nie odkrywamy tylko wynajdujemy.
- Teoria w całości jest odniesiona do tego czym świat jest. Teoria stanowi strukturalną całość – nie ma części teoretycznej i empirycznej