Konformizm jest to postawa zgodna z obowiązującymi normami, wzorami, zasadami, wartościami albo poglądami. Terminem tym zwykło się określać zmianę zachowania, spowodowaną rzeczywistym lub wyobrażonym naciskiem ze strony pewnej osoby lub grupy, dostosowanie swego zachowania i sposobu myślenia do grupy niezależnie od tego czy dopasowanie to ma negatywny czy pozytywny charakter.
Spis treści
Rodzaje konformizmu
Termin wywodzi się od łacińskiego słowa „conformo”- czyli upodabniać, ukształtować. Z powyższej definicji, można wywnioskować, że konformizm to postawa przejawiająca się w postępowaniu jednostki ściśle podporządkowanym normom i wzorom narzuconym jej przez grupę społeczną, to uległość w celu osiągnięcia osobistych korzyści przy rezygnacji z wartości ogólnospołecznych.
Konformista dostosowuje swoje zachowanie i sposób myślenia, do zachowania i sposobu myślenia innych. Jest to spowodowane rzeczywistym lub wyobrażonym naciskiem ze strony grupy, do której jednostka należy lub którą przyjmuje za grupę odniesienia. Zasadniczo konformizm można podzielić na dwa rodzaje:
- Informacyjny – polega na obserwacji zachowań innych osób i zachowywania się tak samo jak one.
- Normatywny (alienacyjny) – w którym główną rolę odgrywa pragnienie pozostania w grupie oraz strach przed odrzuceniem.
Konformizm informacyjny
Kluczowy wpływ na zachowania każdej jednostki ma niewątpliwie informacja. Zachowujemy się tak a nie inaczej dlatego, iż mamy pewien zasób wiedzy, pozwalający nam na wyciąganie wniosków i odpowiednie pokierowanie swoim działaniem. Jeżeli w danej sytuacji postrzegamy inne osoby jako podstawowe źródło informacji, dające wskazówki dla naszego zachowania, możemy mówić o zjawisku konformizmu wywołanego informacyjnym wpływem społecznym (tak zwany konformizm informacyjny).
Zawsze wtedy, gdy człowiek znajdzie się w niejasnej dla siebie sytuacji, najprawdopodobniej będzie odwoływał się do interpretacji innych ludzi. Dostosowujemy się, ponieważ wierzymy, że cudza interpretacja sytuacji niejasnej jest bardziej poprawna niż nasza.
Aby lepiej zobrazować powyższe zjawisko posłużę się pewnym przykładem.
Przykłady konformizmu informacyjnego
W 1938 roku pewien znany reżyser i aktor (Orson Welles) wraz z teatrem, przedstawili w radiu słuchowisko oparte na powieści fantastycznej „Wojna światów” (a należy tu wspomnieć, że wówczas nie było telewizji i radio było jedynym sposobem na szybkie rozpowszechnianie informacji). Tej nocy wyemitowano program traktujący o pewnym kataklizmie – inwazji na Ziemię wrogo usposobionych Marsjan.
Audycja była tak realistyczna, że co najmniej milion amerykańskich słuchaczy się przeraziło, a kilka tysięcy uległo panice. Jakie były tego powody? Po pierwsze występujący w przedstawieniu aktorzy znakomicie naśladowali normalne wiadomości radiowe, a wielu słuchaczy opuściło początek audycji, kiedy był wyjaśniony jej fikcyjny charakter.
Po drugie przyczyna był informacyjny wpływ społeczny, wiele osób słuchało audycji wspólnie z rodziną albo przyjaciółmi. Porozumiewali się między sobą, by się upewnić, czy uwierzyć w to, co słyszą. Widząc zaniepokojenie i zatroskanie na twarzach swoich bliskich, słuchacze popadali w coraz większą panikę.
Elliot Aronson i jego eksperyment
Liczne przykłady wpływu informacji na działanie jednostki można również zaobserwować w różnorakiego rodzaju instytucjach, które często domagają się od nas pewnych zachowań, nie formułując wprost swych żądań. Doskonale obrazujący powyższą zależność eksperyment przeprowadził Elliot Aronson.
W pomieszczeniu z natryskami dla w hali sportowej uniwersytetu, znajdowała się tabliczka z napisem wzywającym do oszczędności przez zakręcanie wody na czas namydlania się. Obserwacje ujawniły, że tylko 6% studentów stosowało się do tej prośby. Eksperyment polegał na umieszczeniu w pomieszczeniu z natryskami osoby-modelu, który jak tylko usłyszał, że ktoś wchodzi, wyłączał natrysk, namydlał się po czym włączał go znowu, szybko się spłukiwał i opuszczał pomieszczenie.
Po jego wyjściu wchodziła inna osoba (obserwator) i niepostrzeżenie notował czy osoba badana zakręciła kurek na czas namydlania. Aronson stwierdził, iż 49% badanych poszło za przykładowym zachowaniem się modelu. Co więcej, kiedy modelowe zachowanie było prezentowane przez dwie osoby wskaźnik ten wzrastał do 67%. Wynika z tego, iż w niejednoznacznej sytuacji inni ludzie mogą skłonić nas do konformizmu, dostarczając nam po prostu informacji wskazujących, co inni ludzie na ogół czynią w danej sytuacji.
Przyczyny konformizmu informacyjnego
Ogólnie można powiedzieć, że ludzie zachowują się konformistycznie z powodu informacyjnego wpływu społecznego w trzech przypadkach:
- Kiedy sytuacja jest niejasna. Jeśli nie jesteśmy pewni poprawnej odpowiedzi, właściwego zachowania czy słusznej idei, będziemy bardziej otwarci na wpływ innych. Im mniej mamy pewności tym bardziej im ufamy.
- Kiedy sytuacja jest kryzysowa. Kiedy zaistnieje jakiś kryzys, zwykle nie mamy czasu, aby się zastanowić, co powinniśmy robić. Musimy działać natychmiast. Jeżeli jesteśmy przestraszeni albo ogarnięci paniką i nie wiemy, co czynić, rzeczą naturalną jest obserwowanie innych osób i działanie w podobny sposób. Niestety, ci, których naśladujemy, są też w wielu przypadkach przestraszeni i nie zachowują się racjonalnie.
- Kiedy inni ludzie są ekspertami. Zwykle jest tak, że im większym ekspertem jest dana osoba i im większą ma wiedzę, tym jej zachowanie jest bardziej wartościowe jako wskazówka w niejasnej sytuacji.
Konformizm normatywny
Poza potrzebą posiadania informacji, istnieje jeszcze jeden aspekt konformizmu, który sprawia, że skłonni jesteśmy zmienić swoje zachowanie. W tym przypadku zachowania konformistyczne wywołane są przez chęć bycia akceptowanym przez innych ludzi, do których upodabniamy się do, aby nie być odrzuconym z grupy. Jest to tak zwany konformizm normatywny.
Podporządkowujemy się normom społecznym, które są ukrytymi, a czasem jasno sprecyzowanymi, regułami dotyczącymi akceptowanych zachowań, wartości i przekonań. Konformizm z powodów normatywnych pojawia się wtedy, gdy upodabniamy swoje zachowanie do zachowania innych nie dlatego, że służą oni nam jako źródło informacji, ale dlatego, że chcemy skierować na siebie czyjąś uwagę, nie chcemy zostać wyśmiani, popaść w kłopoty bądź też zostać odrzuceni.
Podporządkowujemy się, bo chcemy nadal być członkami grupy i zbierać korzyści, jakie wynikają z przynależności do niej.
Przykłady konformizmu normatywnego
Klasycznym przykładem, obrazującym zjawisko konformizmu normatywnego stały się wyniki eksperymentu Solomona Ascha, który analizował różne parametry wpływu społecznego.
Konformizm może występować w postaci świadomego dążenia do określonych celów jak i nieświadomego przystosowywania się do większości. Dobrym przykładem na zobrazowanie tego drugiego typu uległości może być postępowanie doradców Hitlera, u których żadne odchylenia od toku myślenia wodza nie były dozwolone. W takiej atmosferze nawet najbardziej ludobójcze poczynania wydawały się racjonalne, gdyż brak różnicy zdań stwarzał złudzenie jednomyślności przez co każdemu o wiele trudniej było wziąć pod uwagę możliwość istnienia innych rozwiązań.
Według Irvinga Janisa powyższe przykłady oprócz podjętej złej decyzji mają ze sobą jeszcze wspólne cechy, a mianowicie względnie spójne grupy i odizolowanie od odmiennych punktów widzenia. Janis nazywa takie myślenie, myśleniem grupowym. Taki sposób myślenia, do którego ludzie uciekają się wtedy, gdy w spójnej, własnej grupie dążenie do jednomyślności staje się tak dominujące, że prowadzi do lekceważenia realistycznej oceny kierunków działania.
Konsekwencje konformizmu
Konformizm to uległość i podporządkowanie się dla osobistych celów. Wyróżnia się dwa rodzaje konformizmu: informacyjny oraz normatywny, przy czym może on być zarówno świadomy jak i nieświadomy. Postawy przeciwstawne w stosunku do niego to nonkonformizm, czyli kierowanie się własnym osądem i przekonaniami oraz antykonformizm, czyli postawa negatywistyczna – osoby które się do niej stosują nigdy nie zgadzają się z presją otoczenia.
Konformizm wiąże się oczywiście ze stratami, do których można zaliczyć przede wszystkim ograniczenie własnej podmiotowości oraz dopływu informacji diagnostycznych do samego siebie.
Źródła:
- Aronson Eliot, „Człowiek – istota społeczna”, Warszawa 2000
- Koryl Piotr, „Człowiek w instytucji, czyli psychospołeczne determinanty konformizmu i agresji”, Poznań 2000
- Riesman David, „Samotny tłum”, Warszawa 1999